در تعريف شيشه گفته شده است : « شيشه جسمي است شفاف و حاكي ماوراء و شكننده . شيشه مخلوطي است از سليكاتهاي قليايي كه از ذوب و سپس شكل دادن آنها با دست يا قالب ، پديده ميآيد و از آنجا كه شيشه داراي شكل هندسي نيست ، ميتوان آن را به شكلهاي دلخواه درآورد » .
شيشه را نخستين بار و پيش از هزارة چهارم پيش از ميلاد فينيقيها ساختند و سپس ملل و اقوام ديگر چون مصريان ، ايرانيان ، هنديان و ديگران نيز موفق با ساخت شيشه شدند.
ظرف شيشهاي به رنگ زرد صدفي با زينتي شبيه به خطوط شكستة موج دار ( مكشوف در يكي از گورستانهاي لرستان ) يك گردنبند شيشهاي متعلق به 2250 سال پيش از ميلاد كه داراي دانههاي آبي رنگ است ( متعلق به ناحية شمال غربي ايران ) قطعات شيشهاي مايل به سبزي كه در كاوشهاي باستان شناسي در لرستان ، شوش و حسنلو به دست آمده است و همچنين ديگر قطعهها و نمونههاي ديگر كه به هزارههاي سوم و دوم پيش از ميلاد تعلق دارد و حتي نمونههاي اندكي از آنها در موزة آبگينه و سفالينة تهران هم موجود است ، نشانگر قدمت اين صنعت ارزنده و اين هنر اصيل در كشور ماست . جامهاي بلورين و دكمههاي ظريف شيشهاي به جا مانده ار دورة هخامنشي ، نمونههايي از شيشههاي دميده در قالب و قطعههاي زيباي شيشهاي كه به گونهاي هنرمندانه تراش داده شدهاند ، همگي به دوران ايران باستان تعلق دارند و حاكي است از رونق و اعتبار شيشه گري از آغاز تاريخ مدوّن ايران تا قرن هفتم م .
هر چند كه از شيشه گري دورة اسلامي آگاهي چنداني در دست نيست ، ولي شواهد و نيز نمونههايي كه از نقاط مختلف مانند شوش ، ري ، ساوه و نيشابور به دست آمده ، نشان ميدهد ، در دورة مذكور ظروف گوناگون شيشهاي مانند بطري ، قوري ، عطردان ، گلدان و فنجان ساخته ميشده است .
قرون پنجم تا هفتم قمري را ميبايد اوج صنعت شيشه گري در ايران به حساب آورد ، زيرا در دوران مذكور ، صنعتگران به شيوههاي جديدي روي آوردند و استفاده از قالبهاي گوناگون با نقوش برجسته و فرو رفته را رواج داده و حك و تراش روي شيشه را نيز براي غناي كارشان به خدمت گرفتند . در همين دوران است كه نقاشيهاي گوناگون از قبيل گلهاي تزييني ، شكل جانوران و استفاده از اشعار و آيات قرآن با رنگهاي متنوع ، به عنوان عاملي مكمل وارد شيشه گري دستي ايران ميشود .
در دورة صفويه نيز ظروف مختلف شيشهاي در مناطق مختلف ايران چون اصفهان ، شيراز ، گرگان و جاهاي ديگر ساخته ميشد كه نمونههاي متعددي از آن در موزهها و ديگر مراكز هنري در ايران و ساير ممالك جهان موجود است .
در حال حاضر ، حدود 35 كارگاه تنها براي توليد شيشة دست ساز و حدود 30 كارگاه شيشة قالبي ساز و دست ساز و در مجموع حدود 65 كارگاه شيشه گري تنها در شهر تهران به كارِ توليد انواع و اقشام محصولات شيشهاي ميپردازند كه ضمن حجم چشمگير توليد در سال ، توانستهاند با تهيه و عرضة انواع و اقسام فرآوردههاي شيشهاي مصرفي و تزييني و به ويژه شيشههاي واجد ارزشهاي هنري ، مشتاقان بسياري در داخل و خارج كشور به دست آورند . حتي شيشة دست ساز ايران نيز در زمرة يكي از اقلام صادراتي صنايع دستي قرار گرفته است و اكنون با شيشه هاي دست ساز ديگر كشورها رقابت ميكند .
مواد اصلي شيشه گري شامل اين موارد است : سنگ سيليس ، شيشه خُرده ، سنگ آهك ، كربنات دو سود ، بُراكس ، شوره ، نيتراتها و برخي مواد قليايي ديگر . رنگهاي مصرفي را نيز بيشتر اكسيدهاي مختلف فلزي نظير كبالت ، مس ، آهن ، منگنز ، كُرم و غيره ، و نيز نمكهاي فلزي ، گوگرد ، كربن و غيره تشكيل ميدهد . بايد گفت كه هر كارگاه به طور معمول ، در تهية مناسب رنگ خاصي تخصص و مهارت دارد .
ابزار كارِ كارگاههاي شيشه گري نيز مشتمل است بر لولة دم ، الكترو موتور و پمپ باد ، واگيره ، دو شاخه ، قيچي ، قاشق چوبي مخصوص و دستگاه كه در مجموع وسائلي بسيار ساده و ابتدائي است .
در هر كارگاه شيشهگري ، تعدادي كورة ذوب وجود دارد كه طي ساخت انواع توليدات از آنها استفاده ميشود . براي آنكه شيشه گران بتوانند تعداد بيشتري رنگ به كار برند ، معمولاً از چند كوره استفاده ميشود . همچنين در هر كارگاه ، يك يا چند گرمخانه وجود دارد كه شيشهها پس از ساخت ، در درون آنها قرار ميگيرد تا به تدريج و با كاهش دماي گرمخانه و سرانجام پس از گذشت زماني حدود 24 تا 48 ساعت از گرمخانه كه دماي آن به صفر درجة سانتي گراد رسيده است ، خارج ميشوند تا بدين نحو و ضمن تنش زدايي ، از شكسته شدن شيشهها به سبب اختلاف دماي بالايي كه ميان فضاي كارگاه و فضاي بيروني وجود دارد، جلوگيري شود .
براي توليد شيشة دست ساز كه در اصطلاح به آن « شيشه فوتي » نيز ميگويند ، نخست مواد اولية مصرفي را كه معمولاً خردة شيشه است ، در كوره ميريزند و حرارت ميدهند تا به صورت مذاب درآيد . اين كار ، يعني تبديل شيشه خرده به شيشة مذاب ، به نسبت درجة حرارت كوره ميان 36 تا 48 ساعت به طول ميانجامد . هنگامي كه شيشه به صورت كاملاً مذّاب درآمد ، استاد كار با بهرهگيري از لولة دم كه لولهاي است فولادي به طول 100 تا 120 سانتيمتر ، و استفاده از ابزار سادة ديگري چون قالبها ، انبر ، قيچي و غيره به شيشه به طريق دست ساز شكل ميدهد . توليد محصولات با كيفيت مطلوب ، در گرو صبر، حوصله ، هنر ، ممارست و كسب تجربه طي ساليان طولاني است . |