از ميان شكلهاي مختلف موسيقي مذهبي ، بي‌گمان « تعزيه » مهم‌ترين آنهاست .

آنچه كه تقريباً مسلم به نظر مي‌رسد اين است كه نمايش تعزيه نتيجة تكامل ساير مراسم سوگواري مثل نوحه سرايي ، روضه خواني ، شبيه سازي ، شمايل گرداني ، دسته گرداني ، نقالي و غيره است » .

دربارة تاريخ و چگونگي شكل گيري تعزيه ، اختلاف نظر بسيار وجود دارد ، اماّ همگان بر اين نكته متفق‌اند كه تعزيه به سبب حضور جدي در بين عامة مردم ، يكي از عوامل مهم حفظ و انتقال موسيقي ايراني در طي چند قرن گذشته بوده است . در تعريفي كلّي « تعزيه نوعي نمايش مذهبي است كه بر خلاف معناي لغوي آن غم‌انگيز بودن شرط حتمي آن نيست و ممكن است گاهي خنده‌آور و شادي بخش نيز باشد » .

آميختگي و امتزاج موسيقي و نمايش در هنر شبيه خواني و تعزيه تا بدانجاست كه در نگاهي كلّي ، آن را بسيار شبيه « اپرا » جلوه مي‌دهد . موسيقي و نمايش در تعزيه چنان در هم آميخته‌اند كه حذف يكي از آنها مي‌تواند در ماهيت تعزيه اشكالات اساسي به وجود آورد . اجراي همزمان نمايش و موسيقي سبب شده تا برخي از موسيقيدانان برجستة ايراني تعزيه را « اپراي تراژيك » بنامند .

مهم‌ترين نكته‌اي كه دربارة موسيقي تعزيه در يك جمله مي‌توان گفت اين است كه اساس موسيقي تعزيه را همان موسيقي سنتي رديف ايران تشكيل مي‌دهد . همنشيني و در هم آميختگي فرمهاي آوازي و سازي موسيقي رديف با محتواي داستان و شخصيتهاي نمايش در تعزيه ، به اين موسيقي حالتي مي‌بخشد كه آن را از جهات بسياري ، از ديگر انواع موسيقي رايج در ايران متمايز مي‌كند . از جملة اين موارد مي‌توان به تنوع ريتم و شكلهاي غير متعارف مركب خواني در تعزيه اشاره كرد .

شخصيتهاي داستان در نمايش تعزيه ، معمولاً در « مقام » مشخصي مي‌خوانند . با توجه به تنوع شخصيتها و بالطبع تنوع مقامها و دستگاههاي موسيقي ، معمولاً در نمايش تعزيه مدولاسيونهاي متعددي ايجاد مي‌شود كه گاه حالتهايي خاص و نامتداول از مركب خواني را به نمايش مي‌گذارد . در اين ميان ، جدا از گوشه‌هاي متداول رديف موسيقي ايراني ، بر حسب نوع تعزيه و موضوع داستان ، ممكن است از ملوديهاي محلي نيز استفاده شود .

در تعزيه ، تعداد فراواني ريتم براي گروه سازهاي كوبه‌اي وجود دارد كه بر اساس كشش دراماتيك داستان و در مواقع مورد لزوم ، به اجراء در مي‌آيند ؛ مانند « طبل جنگ ، طبل عزا ، طبل نصرت ، طبل بشارت ، طبل كوچ ، طبل هلهله و فغان ، طبل شور و شين ، طبل خوف ، طبل شكست و بسياري موارد ديگر .

اغلب تعزيه‌ها با « پيشخواني » شروع مي‌شود كه نوحه است و قبل از آغاز تعزيه به وسيلة تعزيه خوانان اجراء مي‌شود و زمينه را براي اجراي تعزيه مهيا مي‌كند از اين رو پيشخواني به نوعي پرولوگ اپرايي شباهت دارد » . پيشخواني نوعي همسرائي است و به همراه موسيقي بعديش مقدمه‌اي براي شروع نمايش مي‌باشد .

همچنين مكالمات آوازي ( گفتار موسيقي ، رسيتاسيون ) نيز جنبه‌اي ديگر از موسيقي آوازي تعزيه را تشكيل مي‌دهد كه سوابقي در ادوار كهن ايران در زمينة قوالي ، داستان سرايي موزيكال ، اوستا خواني و روضه خواني دارد » .

« نقالي » شيوة ديگري است كه در موسيقي آوازي تعزيه به كار مي‌رود . تعزيه حين جستجوي شكل نهايي خود فراوان از مايه و سبك نقالي كمك گرفت . جالب است كه هنوز هم مي‌توان دو روش مشخص نقالي را در تعزيه تشخيص داد . بيان غمناك آوازي در دستگاههاي معين موسيقي ايراني كه مظلوم خوانها به كار مي‌‌برند و بازماندة نقالي مذهبي است و بيان غلو شدة پر از طمطراق و تحرك و شكوه كه اشقيا به كار مي‌برند و بازماندة نقالي حماسي است .

امروزه سازهايي كه در موسيقي تعزيه بيشتر مورد استفاده قرار مي‌گيرند عبارتند از :

انواع طبل ، سنج ، دف ، قره‌ني ، ترومپت ، دهل ، نقاره ، سرنا و كرنا .

بر اساس تنوع منطقة بومي كه تعزيه در آن اجرا مي‌شود ، معمولاً سازها نيز متنوع‌اند . بر همين اساس مي‌توان به جمع سازهاي ياد شده ، بسياري از سازهاي بومي مناطق را نيز افزود .